Algemeen

Nes bestaat uit een groepering van zogenaamde Amelandse huizen, die op vrije erven bijeen zijn gelegen. Gebouwd volgens een niet vooraf bepaald plan, wordt het patroon van de aanleg bepaald door de verharde wegen, die onregelmatig tussen de met woningen bebouwde kavels doorlopen. De voor het merendeel uit de 18e eeuw stammende woonhuizen onder diepe zadeldaken, gevat tussen top- gevels, zijn vrijwel overal voorzien van een ankerdatering uit de 17e of 18e eeuw. Gezamenlijk vormen zij, met de begroeide, omhegde erven en de wegbeplanting, een groepering, waarvan het beeld van algemeen belang is wegens de schoonheid van het geheel.
De oude as van het dorp wordt gevormd door de zuidoost-noordwest lopende wegen, Reeweg / Rixt van Doniastraat en de Torenstraat / Torenhoogte. Samen met de bijna loodrecht daarop staande dwarsstraten Burgemeester Bolomeijweg, Van Heeckerenstraat en Jan Kleinpad / Van de Stratenweg, wordt een min of meer regelmatige verkavelingsstructuur gevormd. Een herkenbare open ruimte is het kruispunt Reeweg, Torenstraat, Van Heeckerenstraat, Rixt van Doniastraat, Verdekspad, ter plaatse van het oude gemeentehuis. Andere beeldbepalende pleintjes zijn de Torenhoogte en het Kerkplein.

De regelmatige verkavelingsstructuur is echter niet in het oog vallend. De onre- gelmatigheden in het beeld worden gevormd door de sterke wisselingen in de ruimteprofielen en door de afstand tussen de bebouwing. De oorspronkelijke structuur is bovendien op een aantal plekken verstoord door bebouwing. De aard en de situering van de bebouwing en het wegprofiel in de oude kom zijn welis- waar sterk wisselend, maar het is juist deze variatie die de charme van de dorps- kom vormt.

Nes is rijk aan karakteristieke panden. Centraal in de dorpskom staat aan de To- renstraat 2 de dorpstoren (uit 1732). Ook kent het dorp drie kerken. De Doopsge- zinde kerk Vermaning werd rond 1850 gebouwd aan het Vermaningspad en in 1879 werd de Rooms-Katholieke kerk gebouwd. Iets buiten de kern staat een ko- renmolen (De Phenix, herbouwd in 1880). Aan de Torenhoogte grenzen verschil- lende oudheidkundig waardevolle panden. Ook veel panden aan het kerkplein en de daaraan grenzende straten zijn waardevol. Ondanks de vernieuwingen in de kom van het dorp zijn de oude bebouwing en de oorspronkelijke dorpsstructuur sterk blijven overheersen.