Huisarts Deelken keek op visites bij patiënten zijn ogen uit

Het is aan een grote inzending van Amelander meubels voor een tentoonstelling aan het einde van de 19e eeuw in Leeuwarden te danken, dat het begrip Amelander meubelkunst kon ontstaan. De eilander huisarts J.H.C. Deelken versterkte dat begrip. Hij beschreef in 1917 de vele beschilderde beddenbankjes, hoekkasten, wiegen, flaptafels en siervoorwerpen in de huizen van zijn patiënten. De publiciteit leidde er toe dat het Fries Museum in Leeuwarden lange tijd een Amelander kamer in de vaste expositie had opgenomen.

Waar Deelken dacht dat Amelanders dat fraais allemaal zelf maakten, weten we nu dat veel van die meubelen uit Noord=Holland en Zuidwest Friesland kwamen. Door de nauwe banden met Amsterdam brachten Amelander schippers in voorgaande eeuwen de meubels en voorwerpen over de Zuiderzee naar het eiland. Omdat ze op Ameland erg in de smaak vielen, hebben Amelander huisschilders en timmerlieden veel van die meubels en voorwerpen nagemaakt. Met het verstrijken van de jaren is het moeilijk geworden om de herkomst van de afzonderlijke voorwerpen vast te stellen.

De collectie als geheel hoort bij de top drie collecties in Nederland.

Collectie

Amelander beddenbankje

De Amelander vuurtorenwachter Bertus Bakker was niet alleen een verdienstelijk schilder. Hij beschilderde ook beddenbankjes. Dit bankje voorzag hij van een tafereel over de walvisjacht.

Veruit het grootste deel van de beschilderde Amelander meubels bestaat uit beddenbankjes. Ze hadden vroeger een dubbele functie: als opstapje om in de bedstee te komen en als verfraaiing van de kamer. Klaas Nobel uit Hollum, die in het midden van de jaren ’80 van de vorige eeuw een onderzoek begon naar beschilderd meubilair op het eiland, schat dat er in de afgelopen eeuwen honderden in Amelander huizen hebben gestaan.

Er waren twee populaire thema’s voor de beschildering: een voorstelling van de vijf wijze en de vijf dwaze maagden en de hertenjacht. Een enkele keer trof Nobel een geschilderde kat op een bankje aan. Op het bankje op de foto is een tafereel uit de walvisvaart afgebeeld.

In de literatuur komt in 1729 voor het eerst de term Sardammer banck (Zaanstreek) voor. Hiermee wordt vrijwel zeker het beddenbankje bedoeld. Later vinden we ze terug in vooral de Zaanstreek, Zuidwest Friesland en Ameland.

Dat Ameland vaak wordt genoemd komt omdat in de tweede helft van de achttiende eeuw op het eiland serieus werk werd gemaakt van het beschilderen van de bankjes. De term volkskunst, die vaak wordt gebruikt, vindt Nobel misleidend. Alleen kunstschilders en huisschilders hadden de kennis om verf te maken en te mengen. Nobel zag soms zoveel overeenkomsten in de beschilderingen dat ze wel door dezelfde persoon, en over een reeks van jaren, moeten zijn gemaakt.

De belangstelling voor beddenbankjes neemt af. Klaas Nobel denkt hij anno 2018 een van de weinigen is die ze nog beroepsmatig beschildert. Elk jaar verkoopt hij nog kleine aantallen. In atelier De Mispel in Hollum verkoopt Nobel een CD-rom met in beeld en tekst informatie over de Amelander meubelschilderkunst.

De topstukken

Hoekkasten

Aphrodite uit de zee

Deze hoekkast van naaldhout is gemaakt tussen 1740 en 1770. Over de beschildering hebben drie deskundigen zich gebogen. De een houdt het op een mythologische voorstelling waarin Aphrodite uit zeeschuim wordt geboren, waarbij zij op een schelp door een man uit het water wordt getrokken. De beschildering is ook geïnterpreteerd als die van Galathea, een nimf uit de Griekse mythologie zoals de Italiaanse schilder Rafaël die in 1512 schilderde. Een derde ziet er niet meer in dan dat een meerman een 'schone' uit de golven haalt.

Bloemen en fruit

Deze met bloemen en fruit beschilderde hoekkast is gemaakt tussen 1700 en 1740. De deur vertoont een vaas met bloemen op een sokkel die rechts uit beeld loopt. Links zit een vogel op een tak. Een band er omheen vertoont traliewerk en bladmotieven in blauw op een wit fond, zoals ook langs de rand van de etagère. In de hoeken en halverwege de zijstijlen prijken perken met fruit en bloemen. Het interieur is twee maal overschilderd en draagt van origine een krijtgrondering. De buitenzijde is grootschalig geretoucheerd, de bruine partijen zijn overschilderingen.

Cyrus onthoofd door Tomyris

Deze van naaldhout gemaakte hoekkast is tussen 1740 en 1770 gemaakt. De voorstelling is gelijk aan die van een andere hoekkast in de collectie, maar is met een lossere hand geschilderd dan de meeste andere schilderingen van dit tafereel. De voorstelling gaat terug naar een gebeurtenis in 530 voor Christus. Koningin Tomyris van een Centraal-Aziatisch nomadenvolk versloeg toen na een bittere strijd het leger van Cyrus II, de stichter van het Perzische rijk. De beschildering toont Tomyris die kijkt naar het in bloed gedrenkte afgehakte hoofd van Cyrus. Het verhaal werd bijna een eeuw na de onthoofding van Cyrus II opgetekend door de Griekse historicus Herodotus.

Cyrus onthoofd door Tomyris

Deze van naaldhout gemaakte hoekkast is tussen 1725 en 1775 gemaakt.De voorstelling gaat terug naar een gebeurtenis in 530 voor Christus. Koningin Tomyris van een Centraal-Aziatisch nomadenvolk versloeg toen na een bittere strijd het leger van Cyrus II, de stichter van het Perzische rijk. De beschildering toont Tomyris die kijkt naar het in bloed gedrenkte afgehakte hoofd van Cyrus. Een hondje kijkt likkebaardend toe. Het verhaal werd bijna een eeuw later opgetekend door de Griekse historicus Herodotus.

De onbekende schilder van deze kast baseerde zich op een gravure uit 1630 van Paulus Pontius, die zich op zijn beurt weer baseerde op een schilderij uit 1616-1618 van zijn leermeester Peter Paul Rubens dat in het Museum of Fine Arts te Boston te zien is.

Museum Sorgdrager heeft een eiken hoekkastje met dezelfde voorstelling in de collectie, maar dan spiegelbeeldig en met een andere hand van schilderen.

Jezus in de tempel

Deze hoekkast van naaldhout is tussen1740-1770. gemaakt. De voorstelling is die van de Jezus in de tempel van Jeruzalem te midden van de leraren, zoals de evangelist Lucas die beschreef. Jezus, die op dat moment twaalf jaar oud was, zit op een troon, met zijn ouders Maria en Jozef aan zijn rechter zijde. De jongeman had zijn ouders daarvoor behoorlijk de stuipen of het lijf gejaagd door niet met hen mee te reizen tijdens een pelgrimstocht. Pas na een dag of vier vonden ze hem terug in de tempel. 'Kind, wat heb je ons aangedaan? Je vader en ik hebben met angst in het hart naar je gezocht', zou Maria volgens Lucas hebben gezegd. Waarop Jezus antwoordde: 'Waarom hebt u naar me gezocht? Wist u niet dat ik in het huis van mijn Vader moest zijn?’

De walvisvaart

De walvisvaart is het onderwerp van de beschildering van deze hoekkast van naaldhout die tussen 1780-1850 is gemaakt.

De buitenzijde van de hoekkast en ook de binnenzijde van het deurtje droegen oorspronkelijk een eenvoudige mahonie-imitatie op een rood bruin gekleurde krijtgrondering. Daaroverheen zit de huidige laat 19e-eeuwse of vroeg 20e-eeuwse beschildering met een groen fond en een grote cartouche waarin de jacht op ijsberen is verbeeld. De cartouche, een schelpmotief, is bekroond door twee ijsberen met tussen hen in een wapenschild met drie kruisjes. Op de etagère prijken afbeeldingen van de walvisvangst en de kaart van Nova Zembla.

Flaptafel

Uit een geschilderd jaartal op de klos waarin de draaiende poot steekt weten we dat deze flaptafel is gemaakt in 1750. Een flaptafel wordt ook wel flap-aan-de-wand genoemd, omdat hij ingeklapt tegen de wand kan staan en zo minder ruimte in de kamer inneemt. Op Ameland zijn nog veel flaptafels; ze zijn op het eiland gemaakt of meegenomen door koopvaardijschippers uit de Zaanstreek.

Op de onderzijde van dit exemplaar is een grove houtimitatie geschilderd, als van wortelnoten. Links en rechts zien we slingers van neerhangende pioenrozen hangend aan een groene strik. In het midden is een afbeelding van de drie wijzen uit het oosten te zien. De voorstelling is waarschijnlijk van dezelfde schilder als die van het salomonsoordeel op een flap aan de wand van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Op het Amelander exemplaar staat de tekst: ‘De Wijse aenbidden Het kint/Tot Bethlem en Brengen/Hem Geschenke’

Kistje met bijbelse beschilderingen

Dit kistje van eikenhout is in de tweede helft van de achttiende eeuw gemaakt van oudere meubelonderdelen. De bovenkant toont een door een strik samengebonden bloemstuk. Op de zijden zijn Bijbelse voorstellingen geschilderd.

Simson sleept de twee deuren van de poort van Gaza tegen de berg omhoog, terwijl hij wijst op de stad. Midden onder de tekst: Richteren 14.

David onthoofdt Goliath. Op de achtergrond een legerkamp. Midden onder de tekst: 1 Samuel 17.

David slingert een steen naar het voorhoofd van Goliath. Midden onder de tekst: 1 Samuel 17.

Simson verscheurt een jonge leeuw. Midden onder de tekst: Richteren 14

Wieg

Van wiegen als dit exemplaar - gemaakt tussen 1650 en 1675 - zijn maar weinige bewaard gebleven. De bak is van eikenhout en is nog origineel. Op de beschildering van het hoofdeinde is een knielende bediende te zien die Mozes aan de dochter van een farao toont. Een 17e-eeuws kinderledikant in de collectie van het Rijksmuseum is op soortgelijke wijze beschilderd.

Voeteneinde: Jezus als de goede herder.

Hoofdeinde: Een knielende bediende toont Mozes aan de dochter van de farao.

De beide zijden hebben nautische motieven. Deze kant toont twee schepen met een Hollandse vlag, met daar omheen roeiboten en walvissen. Op het ijs zijn robben of walrussen te zien.

Op de andere zijde is een soortgelijk tafereel te zien.